Jakie zaburzenia poznawcze występują u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym?
Zaburzenia poznawcze zaobserwowano we wszystkich fazach i podtypach stwardnienia rozsianego (SM, sclerosis multiplex). Stopień nasilenia i rodzaj zaburzeń poznawczych u poszczególnych osób może być różny. Ponadto zaburzenia te mogą występować zarówno we wczesnych jak i późniejszych etapach choroby [1].
Obecnie wiadomo, że zaburzenia poznawcze związane z SM mogą mieć różne oblicza i, podobnie jak inne objawy stwardnienia rozsianego, są bardzo zmienne.
Badania oceniające częstość występowania tych problemów w populacji i w próbach klinicznych pokazują, że 45–70% chorych na SM doświadcza zaburzeń poznawczych, jednak ciężkie otępienie obserwuje się stosunkowo rzadko. Zaburzenia poznawcze w dużym stopniu wpływają na stan niesprawności pacjentów. Bez względu na to dotychczas nie potwierdzono bezpośredniej zależności między występowaniem zaburzeń poznawczych a niesprawnością fizyczną pacjenta.
Zdolności poznawcze obejmują wszystkie funkcje wyższego rzędu wykonywane przez ludzki mózg. Zaburzenia poznawcze często obserwowane w SM dotyczą następujących obszarów:
– Szybkość przetwarzania informacji
– Uwaga
– Pamięć
– Funkcje wykonawcze
Jak zaburzenia poznawcze wpływają na życie codzienne pacjentów?
Wiadomo, że zaburzenia poznawcze zwiększają zachorowalność pacjentów, ograniczając udział oraz funkcjonowanie w czynnościach życia codziennego, takich jak prowadzenie samochodu, podejmowanie decyzji medycznych, przestrzeganie poziomu przyjmowania leku, zarządzanie pieniędzmi i praca. Ponadto wydaje się, że zaburzenia poznawcze są związane ze wzrostem odsetka bezrobocia i niższą jakością życia [1].
Wystandaryzowane badania neurologiczne nie pozwalają na wykrycie pojawiających się zaburzeń poznawczych, a dolegliwości zgłaszane przez pacjentów mogą być mylone z innymi objawami (zmęczenie, depresja). Poza tym leczenie depresji, zaburzeń lękowych i zmęczenia może ograniczać zaburzenia poznawcze [1].
Na zaburzenia poznawcze mogą również wpływać stres emocjonalny, depresja, zaburzenia snu, menopauza, proces starzenia lub zmęczenie. Niektóre leki sprzedawane na receptę oraz nadużywanie narkotyków lub alkoholu mogą również zakłócać sprawność poznawczą.
Jak można wykryć zaburzenia poznawcze?
W ostatnich latach obserwuje się wzrost możliwości wykrywania zaburzeń poznawczych, jednak u wielu pacjentów nie są one nadal rozpoznawane.
Pełna etiologia zaburzeń poznawczych u pacjentów z SM jest niejasna, ponieważ niewiele wiadomo na temat względnego udziału stwardnienia rozsianego w ich rozwoju. Istnieje również słaba korelacja między objawami zaburzeń poznawczych i tradycyjnymi parametrami radiologicznymi (badanie MR) uszkodzenia strukturalnego [1].
Neurolog może wykonać krótkie oceny, jak test podstawiania symbol–cyfra (SMTD, ang. Symbol Digit Modalities Test), który stanowi cenne narzędzie przesiewowe do wykrywania zaburzeń poznawczych w SM. Zgodnie z niedawno przyjętym konsensusem krajowego towarzystwa SM zaleca się wykonywanie wczesnych, minimalnych badań przesiewowych zdolności poznawczych w ramach wyjściowej oceny pacjenta. W tym celu można stosować narzędzie SDMT. Należy jednak pamiętać, żeby kolejne oceny wykonywać z użyciem tego samego badania, co pozwoli pokazać ewentualne zmiany w czasie [1].
Ocenę zdolności poznawczych powinien wykonywać neuropsycholog, a całe badanie może trwać kilka godzin.
Ocena neuropsychologiczna powinna również pozwolić na rozróżnienie zaburzeń funkcji poznawczych od innych przyczyn obserwowanych u pacjenta problemów, w tym zaburzeń lękowych, depresji i jakości życia.
Leczenie i zapobieganie zaburzeniom poznawczym
Opcje leczenia zaburzeń poznawczych są niewystarczające. Nadal istnieje niewiele danych naukowych pokazujących, że terapie modyfikujące przebieg choroby są skuteczne w leczeniu zaburzeń poznawczych. U pacjentów z rzutowo-remisyjną postacią choroby leczenie farmakologiczne może stabilizować i prawdopodobnie poprawiać zdolności poznawcze, szczególnie jeśli SM zostanie wcześnie wykryte.
Istnieją jednak pewne leki stosowane w SM, które przeciwdziałają pogarszaniu się funkcji poznawczych, ponieważ spowalniają proces zaniku mózgu stanowiący czynnik predykcyjny niesprawności poznawczej.
Rehabilitacja neuropsychologiczna stanowi obecnie główną metodę leczenia zaburzeń poznawczych w SM.
Z dostępnych danych wynika, że programy rehabilitacji poznawczej są skuteczne w leczeniu zaburzeń poznawczych związanych z SM [3]. Rehabilitacja poznawcza obejmuje trening mentalny, który pomaga wyostrzyć te funkcje. Ponadto trening usprawniający funkcje poznawcze może istotnie poprawiać jakość życia chorego na SM.
Należy również promować pierwotną profilaktykę pogarszania zdolności poznawczych za pomocą interwencji i zdrowego stylu życia pozwalającego utrzymać odpowiednią sprawność mózgu.
Określenie modyfikowalnych czynników ryzyka rozwoju zaburzeń poznawczych we wczesnej fazie SM jest ważne dla zapobiegania lub spowalniania procesu pogarszania się tych funkcji. Palenie tytoniu jest czynnikiem ryzyka dla wystąpienia gorszych wyników poznawczych i fizycznych. Ponadto równoczesne, nadmierne spożycie alkoholu potęguje negatywny wpływ palenia tytoniu [4].
Z kolei wysiłek fizyczny może opóźniać wystąpienie zaburzeń poznawczych w SM, co prawdopodobnie wynika z jego przeciwzapalnego wpływu na układ immunologiczny [4]. Obecnie obserwuje się wzrost zainteresowania tematem potencjalnej poprawy funkcji poznawczych za pomocą wysiłku fizycznego, zarówno u osób zdrowych i u pacjentów z chorobami przewlekłymi jak stwardnienie rozsiane.
Niezbędne jest uwzględnienie wczesnych badań przesiewowych wykrywających zaburzenia poznawcze u pacjentów z SM. Umożliwiłoby to podjęcie wcześniejszej interwencji obejmującej właściwą pracę z pacjentami oraz ich rodzinami [1].
Bibliografia:
- Oreja-Guevara C, Ayuso Blanco T, Brieva Ruiz L, Hernández Pérez MA, Meca-Lallana V, Ramió-Torrentà L. Cognitive dysfunctions and assessments in Multiple Sclerosis. Front Neurol 2019 Jun 4; 10:581. doi: 10.3389/fneur.2019.00581. eCollection 2019.
- P Hämäläinen, E Rosti-Otajärvi. Cognitive impairment in MS: rehabilitation approaches. Acta Neurol Sacand. 2016 Sep;134 Suppl 200:8-13. doi: 10.1111/ane.12650
- M H Chen, N D Chiaravalloti, J DeLuca. Neurological update: cognitive rehabilitation in multiple sclerosis. J Neurol. 2021 Dec; 268(12):4908-4914. doi: 10.1007/s00415-021-10618-2
- N McNicholas, K O´Connell, S M Yap, R P Killeen, M Hutchinson, C McGuigan. Cognitive dysfunction in early multiple sclerosis: a review. QJM: An International Journal of Medicine, Volume 111, Issue 6, June 2018, pages 359-364, https://doi.org/10.1093/qjmed/hcx070
